TC Linguistics 3 - Word Formation

Merhaba! muis English’e hoşgeldin!

(geçiş)

Podcast’in metinlerini kendim yazıyorum. Ses kaydını da kendim yapıp kendim düzenliyorum. Bununla birlikte youtube’da yayınlanan videonun slaytlarını, kurgusunu ve kaydını da kendim yapıyorum. Oldukça zahmetli ve zaman alan işler bunlar. Bu sebeple bölümleri kısa tutma kararı aldım. Böylece tüm kurgu, kayıt, edit işleri daha az sıkıcı olur diye ümit ediyorum. Bundan sonra her bölümde bir ya da iki ünite olacak. Tüm bu uğraşlara destek olmak istersen instagram, youtube, podcast uygulamalarından takip ve beğeni yapabilirsin. İstersen patreon’dan maddi destek de sağlayabilirsin. Keyifli dinlemeler, izlemeler ya da okumalar.

(geçiş)

Önceki bölümlerde sesten ve morpheme’lerden detaylıca bahsettik. 17 ünitelik dersimizin 6. ünitesindeyiz. Bu ünitede kelimelerin nasıl türediği hakkında konuşuyoruz. Bir dile kelime kazandırırken çeşitli morphological process’lar aracılığıyla türetme ya da yoktan yeni kelimeler üretme yollarına başvururuz. Hatta bazen bu iki işlemi bir arada da kullanabiliyoruz. Produced or Created olarak iki ayrı başlıkta inceleyeceğimiz bu süreçleri oldukça iyi öğrenmemiz gerekiyor çünkü neredeyse her sene bir soru çıkabilen bir konudayız.

(geçiş)

Bir root ya da stem’e çeşitli morphological rules ya da affix’ler ekleyerek yeni kelimeler üretmemiz mümkündür. Bu dilin productivity özelliğinden gelen bir beceridir. Şimdi tek tek bu produce yöntemlerini inceleyelim.

1. Derivation (Affixation): Başlığın diğer adı affixation çünkü bu, affix kullanarak gerçekleştirdiğimiz bir uygulama. Derivaton adı da “derivational” moprhemelerden gelmektedir. “un-, mis-, pre-” gibi prefixler ya da “-ism, -ish, -less” gibi suffixler bir kelimeye eklenerek yeni anlamlar üretebilir. Örneğin “happy-unhappy, view-preview, boy-boyish, sad-sadness” gibi.
2. Reduplication: Kelimenin tekrar edilmesiyle kullanılan bir yöntemdir. Türkçe’deki “çekçek, kaykay, anneanne” kelimeleri reduplication ile üretilmiştir. İngilizce’den ise “bye bye, goody-goody” full reduplicationlar dışında “walkie-talkie, criss-cross” gibi partial reduplication örnekleri verilebilir.
3. Suppletion: Dil kuralları gereği bir kelimenin tamamen değişmesi durumunda ortaya çıkar. Örneğin “good” kelimesini superlative formda “best” olarak kullanırız. “to be” fiilini present formda “am-is-are”, past formda ise “was-were” olarak kullanırız. Bu değişimlerle oluşan yeni kelimeler “suppletion” olarak adlandırılır.
4. Compunding: Oldukça yaygın ve productive bir yöntemdir. İki ya da daha fazla root’un bir araya getirilmesiyle oluşur. “textbook, credit card, air-brake” gibi. Bununla ilgili çok fazla örnek verebiliriz ve bunları üç kategoriyer ayırabiliriz. Birbiriyle ilişkili kelimeler arasında boşluk bırakarak ürettiğimiz “toy store, credit card” gibi kelimeler “open compounding” olarak adlandırılır. Aralarına tire eklenerek bir araya getirilen “good-looking, air-brake” gibi kelimeler “hyphenated” diye ayrılır. Hiç boşluk olmadan birleşen “bathroomi schoolbag” gibi kelimeler ise “solid” kategorisinde yer alır.
5. Symbolism (Morpheme Internal Change): İngilizce’deki irregular verbs ve irregular nouns bu kategoridedir. Biraz önce bahsedilen suppletion’da tamamıyla bir değişim varken, bu yöntemde kısmi değişiklikler vardır. “mouse-mice, sing-sang” gibi.

Şimdi ise Words Created yöntemlerine bakalım.

1. Coinage: Bazı kaynaklar bu kelime üretim yöntemini “branding” ve “eponym” olarak ikiye ayırabilir. Coinage kelime anlamı olarak “invent” ile yakındır. Bir kelimenin ilk üretiminin zamanla genele yayılmasıyla oluşur. Örneğin “cif” aslında bir krem temizleyici markasıdır ancak zamanla benzer tüm ürünlere aynı kelime kullanılmıştır hatta “ciflemek” fiili bile ortaya çıkmıştır. Eğer bu kelime üretimi markalar aracılığıyla ortaya çıkmışsa buna özel olarak “branding” de diyebiliriz.
2. Eponym: Markaların değil de kişilerin isimleriyle kelime üretim yoludur. Alexandro Volta İtalyan bir bilim insanıdır ve soyadı ile “volt” kelimesi türemiştir. “Boycott” kelimesi ise aslını aslında Charles Cunningham Boycott’tan alır.
3. Borrowing: Bir dildeki kelimeyi, dile olduğu gibi almaktır. Asla Loan Translation ile karıştırmayın çünkü burada bir translation durumu yoktur. Yoğurt kelimesinin İngilizce’ye “yoghurt” olarak geçmesi borrowing örneğidir.
4. Loan Translation: Diğer adıyla “calque” yönteminde kelimeyi translate ederek başka bir dile kazandırabiliriz. Örneğin biz “honeymoon” kelimesini “balayı” diye direkt çevirip dile taşımışızdır.
5. Onomatopoeia: Türkçe’deki yansıma gibidir. Doğal seslerin taklit edilmesiyle ortaya çıkar. “splash, bang, murmur” gibi kelimeleri örnek verebiliriz.
6. Blending: İki kelimenin bazı kısımlarını birbirine blend ederek yeni kelimeler oluşturabiliriz. Örneğin “smoke” ve “fog” kelimelerinden “smog” kelimesini üretmek gibi.
7. Clipping: Kısaltma yöntemidir. Kelimenin başını, sonunu ya da ortasını kesip atarak “fore-clipping, back-clipping, middle clipping” yapabilirz. Telephone kelimesinden “tele-” kısmını atıp “phone” kelimesini üretmemiz fore-clipping’e örnektir.
8. Back-Formation: Bir kelimede olması gereken bir affix’in kaldırılmasıyla yeni bir kelime oluşturma yöntemidir. Örneğin “to edit” bir fiildir ve biz to’yu kaldırarak “editor” gibi bir kelime elde edebiliriz. Genellikle bazı verb’lerin to affixini ortadan kaldırılmasıyla yapılır. “to televise-television” gibi.
9. Conversion: Zero derivation ya da functional shift olarak da adlandırılır. Bu yöntemle bir verb’ü noun olarak, bir noun’u verb olarak kullandığımızda yeni kelime elde etmiş kabul ediyoruz. “I need some water” cümlesindeki water noun’dur ancak “I water my flowers everyday” cümlesinde water verb olarak kullanılmıştır. İngilizce’de bazı kelimeleri vurguyla ya da küçük pronounce değişiklikleriyle farklı şekillerde kullanabiliyoruz. “use /-s/” noun durumundayken “use /-z/” verb durumuna geçer.
10. False/Folk Etymology: Borrowing yöntemiyle bir dilden başka bir dile kelime aktarımı yapılıyordu. İşte bu aktarım yanlış yapıldığında, okunuşu kolaylaştırmak için küçük değişiklikler yapıldığında ya da aktarılan kelime yanlış bölündüğünde false/folk etymology ortaya çıkar. En bariz örnek “hamburger”dır. Bu kelime İngilizce’ye geçtiğinde “ham” ve “burger” birleşiminden oluşan birleşik bir kelime olarak anlaşılmıştır. Dolayısıyla kelime kökünün “burger” olduğu zannedilir. Bu yüzden de “cheeseburger, fishburger” gibi yeni kelimeler türemiştir. İşin aslı ise “hamburger” tek morpheme’den oluşur.
11. Acronym: Akrostiş’ten aklınızda tutabileceğiniz bir word formation yöntemidir. Kelime gruplarının baş harflerinin birleşmesiyle oluşan kısaltmanın yeni bir kelime olarak kullanılmasıdır. UNICEF, UNESCO en popüler örneklerdir. En bariz örnek ise “laser” kelimesidir. Tek bir morpheme gibi görünen bu kelime aslında “light amplification by stimulated emission of radiation” cümlesinin kısaltmasıdır. POLONEZKÖYDEYİM şiiri de hatırlatıcı olabilir.
12. Metaphorical Extension: Kelimde oluşan anlam genişlemesidir. Son bir kaç on yıldır “mouse” sadece bir kemirgen değil aynı zamanda bir bilgisayar parçasıdır. Hatta pek çok kişi için akla gelen ilk şey bilgisay donanımı bile olabilir.
13. Epithet: Unvan ya da lakaplar da word formation yöntemi olarak kabul edilebilmektedir. Örneğin “Suleiman the Magnificent” Osmanlı sultanı 1. Süleyman için bir epithet’tır.

(geçiş)

Multiple Word Formation

Önceki başlıklardı bir kelimeyi morphological process’lerden geçirerek yeni kelimeler “produce” etmeyi ve yoktan “create” ederek yeni bir kelime üretmeyi inceledik. Dilin eşsiz productivity özelliği sayesinde bu iki yöntemi bir araya getirerek de yeni kelimeler üretebiliyoruz. Örneğin “snow” ve “ball” kelimelerini compounding yöntemiyle birleştirip “snowball” kelimesini türetebiliyoruz. Ayrıca bu kelimeyi conversion yöntemiyle verb olarak “They are snowballing” cümlesindeki gibi de kullanabiliyoruz. Yani özetle kelime üretmenin aslında pek bir sınırı yok. Tüm bu word formation yöntemlerini çok iyi öğrenmeyi sakın göz ardı etmeyin ve bir soru garantileyin.

(geçiş)

Word Formation ünitemizin sonuna geldik. muis English’i hemen her yerden takip edip beğeni yağmuruna tutabilirsin. Sonraki bölümde görüşmek üzere.